Mikilvægi geðræktar og áhrif vímuefna á líðan okkar

Í tilefni af Gulum september birtist grein í síðustu viku á Vísi eftir Bergþóru Kristínu barnasálfræðingi hjá okkur. Afar áhugaverð lesning sem við mælum með. 

Hér að neðan er hægt að lesa greinina eftir hana.  Sjá einnig inná Vísi.is 

Mikilvægi geðræktar og áhrif vímuefna á líðan okkar

Gulur september

Gulur september er mikilvæg vitundarvakning fyrir okkur öll þar sem geðrækt, líðan og sjálfsvígsforvarnir koma okkur öllum við. Í samfélagi þar sem mörg upplifa auknar kröfur og meiri hraða virðist tíminn fyrir geðrækt og áherslur á andlega líðan fara minnkandi. Við þjótum áfram, reynum að halda jafnvægi á milli einkalífs og vinnu, rækta félagsleg tengsl og okkur sjálf en þegar tíminn þrengir að okkur er geðræktin oft það fyrsta sem við fórnum – “Ég sleppi bara æfingunni í dag, það verður aftur saumaklúbbur í næstu viku, ég ætla að fresta sálfræðitímanum.... “

Af hverju er SÁÁ að taka þátt í Gulum september?

Við hjá SÁÁ vinnum með fólki úr öllum áttum í samfélaginu, fólki með fíknsjúkdóm, aðstandendum, börnum sem þurfa aðstoð við að skilja sjúkdóm foreldra sinna, ungmennum sem eru að missa tökin á neyslu sinni, áhyggjufullum foreldrum, mannauðsstjórum fyrirtækja og einstaklingum sem eru bara að velta fyrir sér hvort þau séu mögulega að þróa með sér vanda. Í mörgum tilfellum sjáum við hvernig áhrif fíknsjúkdómsins og afleiðingar hans hafa dregið úr geðrækt og hvernig álagið sem getur fylgt fíknsjúkdómnum hefur rænt marga andlegri heilsu.

Því miður gerist það einnig að við missum einhverja úr okkar skjólstæðingahópi, ýmist úr líkamlegum veikindum, ofskömmtun eða sjálfsvígi. Að okkar mati er því gífurlega dýrmætt að fá að taka þátt í vitundarvakningu á borð við Gulum september, þar sem geðrækt og sjálfsvígsforvörnum er gert hátt undir höfði. Það að opna á umræðuna, vekja athygli á líðan og leiðum til að bæta hana og minna á sjálfsvígsforvarnir er verkefni okkar allra.

Hvernig vímuefni hafa áhrif á líðan okkar

Fólk byrjar í upphafi að nota áfengi og önnur vímuefni af margvíslegum ástæðum, t.d. forvitni eða fikti, vegna hópþrýstings eða til að draga úr vanlíðan. Það ætlar sér enginn að missa stjórn á neyslu sinni og sem betur fer gerir meiri hluti fólks það ekki. Vímuefni geta losað hjá okkur hömlur, ýtt fólki út úr skelinni, létt á vanlíðan eða hjálpað fólki að slaka á í dagsins amstri. Vandinn skapast þegar að fólk fer að reiða sig á vímuefnin vegna þessara áhrifa þeirra, eða annarra áhrifa ef út í það er farið.

Þá eru aðrar hliðar vímuefna sem er minna rætt um en eru engu að síður til staðar. Við neyslu vímuefna losar heilinn mikið magn dópamíns sem veldur því að þegar áhrif vímuefna dala höfum við raskað viðkvæmu boðefnajafnvægi heilans og upplifum vanlíðan og í einhverjum tilfellum þunglyndiseinkenni. Með aukinni neyslu vímuefna, hvort sem er í meira magni eða til lengri tíma, byrjar heilinn að fækka dópamínviðtökum sínum. Þar með höfum við skerta hæfni til þess að upplifa ánægju úr hversdagslegum hlutum, sem áður veittu okkur gleði. Til þess að komast upp úr þeirri lægð leita sum aftur í það að neyta vímuefna, vilja einfaldlega líða aðeins betur. Mikilvægt er að hjálpa fólki að finna önnur verkfæri en að neyta vímuefna til þess að slá á vanlíðan og er geðrækt stór partur þar af. Streitustjórnun, að vinna úr kvíða, þunglyndi og áföllum og að opna á vanlíðan eru gríðarlega mikilvæg skref að taka þegar draga á úr neyslu sem kemur til af vanlíðan.

Lyfjatengd andlát á Íslandi

Fólk sem er undir áhrifum áfengis hefur skertar hömlur, þ.e.a.s. það er hvatvísara en án áhrifa vímunnar. Þar að auki er það líklegra til þess að upplifa leiða og sorg, skekkt hugsanamynstur og er líklegra til þess að gera eitthvað sem þau hafa ekki endilega hugsað til enda. Þessir áhættuþættir gera það að verkum að fólk sem hefur neytt vímuefna er í aukinni áhættu á sjálfsvígshugsunum, tilraunum og andláti úr sjálfsvígi. Talið er að áhættan sé aukin sjöfalt eftir áfengisneyslu en jafnvel 37 falt ef að drykkjan hefur verið langvarandi. Um 700.000 látast úr sjálfsvígi á hverju ári á heimsvísu og er talið að 18% þeirra séu undir áhrifum vímuefna. Það eru um það bil 126.000 einstaklingar.

Í rannsókn sem var gerð á Íslandi á gögnum frá bráðamóttöku Landspítalans kom í ljós að á árunum 2000-2004 voru 227 sem komu á bráðamóttöku vegna sjálfsvígstilrauna. Þar af voru 91% tilrauna með inntöku lyfja og 43% einstaklinganna með geðgreininguna fíkn.

Nýlega fengum við tölur frá embætti landlæknis um fjölda þeirra sem hafa látist vegna lyfjatengdra andláta á tíu ára tímabili, frá árinu 2012-2021. Í töflunni hér að neðan má sjá hver þróun lyfjatengdra andláta var á þessu tímabili. Þessar tölur eru byggðar á meðaltalsfjölda hvers árs á fimm ára tímabili.

Óhappaeitrun vísar til þess þegar að einstaklingur deyr úr ofskömmtun og ásetningur um andlát var ekki til staðar. Vísvitandi sjálfseitrun er þegar að einstaklingur tekur eigin líf og notar til þess lyf eða vímuefni. Einnig er flokkur þar sem ásetningur var óviss.

	2012-2016	2017-2021
Óhappaeitrun	11,8	28,4
Vísvitandi sjálfseitrun	9,0	6,0
Eitrun, ásetningur óviss	4,6	2,2
Alls	25,4	36,6

Við sjáum á þessari töflu að á fyrri fimm árum tímabilsins voru andlát vegna ofskömmtunar að meðtaltali tæplega 12 á ári. Á seinni fimm árunum voru þau rúmlega 28 á ári, sem bendir til mikillar aukningar á ofskömmtunum.

Hins vegar virðist vera sem lyfjatengdum sjálfsvígum fari fækkandi á milli tímabila en engu að síður deyja að meðaltali sex á hverju ári úr lyfjatengdum sjálfsvígum, sem er sex manneskjum of mikið.

Þessar tölur eru sláandi og minna okkur á hversu mikilvægt það er að vinna að geðrækt okkar allra, hafa hjálp til taks þegar fólk er tilbúið að nýta sér hana og huga sífellt að sjálfsvígsforvörnum og því hvernig við sem samfélag getum gert betur fyrir okkur öll.

Allt annað líf og það góða sem vímuefnalaus lífstíll gefur

Við hjá SÁÁ viljum gera því hátt undir höfði sem vímuefnalaus lífstíll getur gefið okkur. Við trúum því að með vímuefnalausum lífstíl sé hægt að öðlast allt annað líf, þar sem við erum til staðar fyrir fólkið okkar og fyllilega meðvituð um umhverfi okkar öllum stundum, eigum auðveldara með stjórn, sofum betur, spörum pening, upplifum færri einkenni kvíða og depurðar og erum með skýra sýn og stefnu fyrir okkur sjálf. Við trúum því að það að hætta að neyta áfengis og annarra vímuefna geti aukið gæðastundir, ýtt undir vellíðan og fært fólki ný tækifæri og allt annað líf.

Sért þú að velta fyrir þér hvort að vímuefnaneysla þín sé orðin að vanda er alltaf velkomið að panta tíma í viðtal hjá ráðgjafa í síma 530-7600. Við tökum vel á móti þér.

Ef þú ert í sjálfsvígshugleiðingum:

Hringdu í Hjálparsíma Rauða krossins: 1717 - opið allan sólarhringinn.

Talaðu við netspjall Rauða krossins á raudikrossinn.is.

Eða pantaðu tíma hjá Pieta samtökunum: pieta.is.

Bergþóra Kristín Ingvarsdóttir

Höfundur er sálfræðingur hjá SÁÁ.