Núll prósent skyn­semi

Fólk keyrir allt of hratt. Virðir ekki hámarkshraða. Keyrir drukkið. Er þá ekki málið að breyta lögunum, þar sem fólk fer hvort eð er ekkert eftir þeim? Álíka rökstuðningur ómar nú í áfengisumræðunni.

Nýr dómsmálaráðherra hefur leyst félaga sína af hólmi í dansinum við Dionysos. Hún kveðst vilja leggja niður ÁTVR með rökum byggðum á endurteknu bergmáli flokksfélaga hennar. Helstu rökin eru þau að áfengislögum hefur verið illa framfylgt í seinni tíð og því best að gefast bara upp. Ekki megum við heldur gleyma rómantísku hjali um frelsi. Vissulega er frelsi af hinu góða en oft þarf að draga mörkin, eins og dæmin um hámarkshraða og áfengisneyslu undir stýri sanna.

Helst vildi ég beina sjónum mínum að einhverju jákvæðara, en finn mig enn eina ferðina knúna að benda á mikilvægustu atriðin í tengslum við áfengisforvarnir, og vonast til að fylla á þekkingarbrunn þeirra sem hafa völdin til að stuðla að heilbrigðu samfélagi:

• Áfengisneysla í samfélaginu kostar skattgreiðendur yfir 100 milljarða á ári. Hingað til hefur hagnaður ÁTVR mætt þessum kostnaði að hluta til, en samhliða aukinni ólöglegri netsölu áfengis sem viðgengst hér á landi hafa arðgreiðslur ÁTVR lækkað um 400 milljónir. Hvar ætla stjórnvöld að finna pening til að standa straum af heilbrigðiskostnaði, sem fellur mikið til á heilsugæslu og spítala, ásamt öðrum útgjöldum vegna áfengisneyslu? Nú þegar fæst ekki fjármagn til að halda meðferðarstöðinni Vík opinni á sumrin. Endursöluaðilar áfengis munu ekki gefa hagnað sinn til ríkisins. Hér er það samfélagið sem tapar.
• Áfengisneysla hefur aukist úr 4,3L af hreinum vínanda per íbúa árið 1980 í 7,8L árið 2022, þvert á stefnu WHO. Reiknað hefur verið að einn líter í þessu samhengi eykur útgjöld ríkisins um 17 milljarða á ári.
• Dagdrykkja hefur aukist úr 16,8% í 66,2% meðal skjólstæðinga Vogs og er hlutfall þeirra sem drekka daglega enn hærra meðal 50 ára og eldri, eða 72,7%. Biðlistar eru langir á Vogi og ekki hefur fengist nægilegt fjármagn til að mæta þörf.
• Árlega látast um 142 vegna áfengisneyslu á Íslandi. Þar vegur þyngst sjálfsvíg, áfengiseitranir, lifrarsjúkdómar, krabbamein og hjarta- og æðasjúkdómar.
• Áfengisneysla er annar stærsti þáttur sjúkdómsbyrði Evrópu, enda orsakaþáttur í yfir 200 sjúkdómum og áverkum.
• Áfengi hefur reynst auka líkur á hjarta- og æðasjúkdómum jafnvel í litlu magni, þvert á það sem talið var áður.
• Líkt og sígarettur er áfengi skaðlegt fyrir aðra en neytandann. Áfengi er beinn orsakaþáttur í ofbeldi, morðum, glæpum, fósturskaða, vanrækslu barna, slysum og áverkum, örorku, sambandserfiðleikum, tapaðri framleiðni vegna veikinda, samfélagslegum og efnahagslegum kostnaður, auknu álagi á löggæslu og dómskerfið, svo dæmi séu tekin.
• Fyrirkomulaginu með ÁTVR hefur verið líkt við grænmetisverslun landbúnaðarins og mjólkurbúðir, en ólíkt áfengi þá veit ég ekki til þess að grænmetis- og mjólkurneysla samfélagsþegna beri með sér kostnað upp á meira en 100 milljarða.
• Ætla ekki að leggja meira á ykkur að sinni.

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) varar okkur við að sofna ekki á verðinum og bendir á aukna tíðni áfengisneyslu hér á landi, á meðan önnur ríki eru á góðri leið með að draga úr neyslu í þeirri viðleitni að fækka langvinnum sjúkdómum.

Í áfengisforvörnum gildir að allar mikilvægustu forvarnirnar eru í höndum stjórnvalda. Mikil ábyrgð hvílir á ráðherra. Ef hún ætlar sér að sveifla okkur í átt að bættri lýðheilsu þá þurfa staðreyndir og þekking að leiða dansinn. Fræðin eru ekki flókin. Til að draga úr skaðsemi áfengisneyslu er þrennt sem mestu skiptir: Að takmarka aðgengi (þ.m.t. ríkiseinokun, fjölda sölustaða, opnunartíma, lágmarksaldur), verðstýring (lágmarks útsöluverð, skattlagning) og bann við markaðssetningu. Fræðsla kemst ekki á listann yfir mikilvægustu aðgerðirnar.

Allir sérfræðingar sem vinna að áfengisforvörnum eru sammála um að rikiseinokun sé 100% skynsemi, erlendir sem innlendir. Meðal annars hefur landlæknir látið sig málið varða og varar við þróuninni. Þá vill heilbrigðisráðherra þvert á móti herða reglur um áfengissölu.

Með því að leyfa frjálsa sölu áfengis er dómsmálaráðherra að stuðla að aukinni sjúkdómsbyrði og samfélagskostnaði - og mun mesti þunginn lenda á heilbrigðiskerfinu! Bakvið slíka ákvörðun er núll prósent skynsemi. Þegar tíðni lögbrota í umferðinni eykst er því mætt með því að setja upp myndavélar, auka eftirlit og sekta, því markmið umferðarlaga er að vernda líf og heilsu vegfarenda. Höfum í huga að margfalt fleiri látast af völdum áfengis en slysa í umferðinni. Áfengislögum er einmitt ætlað að vernda líf og heilsu allra í samfélaginu. Í stað þess að auka skaðann sem fylgir áfengi með því að afnema lögin um einkasölu ríkis væri skynsamlegra að framfylgja lögum og jafnvel herða, svo hægt sé að snúa aftur þeirri öfugþróun sem átt hefur sér stað síðustu ár. Fyrir mér er annað afglöp í starfi.

Brot af þeim sjúkdómum sem áfengi veldur:

• Taugakerfi: Áfengissýki. Flogaköst. Þunglyndi. Kvíði. Sjálfsvíg. Heilabilun. Tauga- og heilaskemmdir
• Meltingarkerfi: Lifrarbólga. Skorpulifur. Brisbólga
• Ónæmiskerfi: Lungnabólga. Berklar. Húðnetjubólga. Heilahimnubólga. Aðrar sýkingar. Hægur gróandi sára
• Hjarta- og æðakerfi: Háþrýstingur. Heilablóðfall. Gáttatif. Bláæðaseg
• Fósturskaði: Áfengisheilkenni fósturs. Fyrirburafæðing. Andvana fæðing
• Krabbamein: Munnkok. Barki. Vélinda. Lifur. Ristill. Endaþarmur. Brjóst. Bris. Líklega fleiri, s.s. blöðruhálskirtill og húðkrabbamein
• Stoðkerfi: Vöðvarýrnun. Beinþynning

Höfundur er læknir og lýðheilsufræðingur.